Life Story of Sahana Pradhan

सहाना प्रधान नेपाली अग्रणी महिला नेत्री हुन् । उनका जीवनका कति कुरा प्रेरणाप्रद छन् । कति कुरा बडो दुःखप्रद पनि रहेछन् । सबैभन्दा राम्रो त जीवनको उकाली-ओरालीमा साहस र हिम्मतसाथ जुध्न सक्ने उनको क्षमता सम्पूर्ण नारीले मात्र होइन, पुरुषले समेत अनुकरण गर्न योग्य छन् । नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीका संस्थापक पुष्पलालकी जीवनसंगिनी सहानाको जीवन निकै संघर्षपूर्ण रह्यो । एमाले नेत्री सहानाको प्रत्यक्ष अनुभूतिमा कस्ता थिए होलान् पुष्पलाल ? उनी पुष्पलाललाई यसरी सम्भिmन्छिन्-

त्यो ००४ साल वैशाख १७ गतेको दिन थियो । हामी राणाविरुद्धको आन्दोलनमा सहभागी हुँदै थियौँ । त्यही दिन कमरेड पुष्पलालसँग मेरो पहिलो भेट भएको हो । मलाई त राजनीतिका धेरै कुरा थाहा थिएनन् । छोरीले पनि पढ्न पाउनुपर्छ भन्ने चेतनाले म र दिदी साधना राणाविरुद्धको आन्दोलनमा सहभागी भएका थियौँ । हाम्रो आन्दोलनको सफलतास्वरूप पद्मशमशेरले ००४ सालमा पद्मकन्या स्कुल खोलिदिए । यसैको विकसित रूप डिल्लीबजारस्थित अहिलेको कन्या स्कुल हो ।

स्कुल त खोलियो तर त्यहाँ प्राइमरी कक्षा मात्र चलाइन्थ्यो । सात कक्ष्ाासम्म त दिदी र मैले बर्मामै पढेका थियौँ । हामीलाई फेरि पढ्न समस्या भयो । पछि हामीलाई घरमै पढ्ने व्यवस्था मिलाइयो । मैले घरमै पढेर पनि टेस्ट परीक्षा पास गरेँ । यसरी मैले ००४ सालमा एसएलसी पनि पास गरेँ ।

साधना दिदी र म पढ्न लखनउ पुग्यौँ । त्यहाँ अमेरिकी मिसनरी 'इजावेला थोर्वन' कलेजमा हामी आइए भर्ना भयौँ । ००४ सालको आन्दोलनमा लागेर भेट भएदेखि नै पुष्पलालजीको मप्रति आकर्षण रहेछ । तर, मलाई त्यो कुरा थाहा थिएन । हुन त त्यस आन्दोलनमा पक्राउ परेर ब्यारेकमा १५ दिन हामी सँगै बसेका थियौँ । हातमा मसाल बोकेर हामी सँगै पनि हिँडेका थियौँ । त्यस आन्दोलनपछि उहाँ बनारस जानुभयो र नेपाली कांग्रेसको कार्यालयसचिव भएर काम गर्न थाल्नुभयो । म लखनउमा पढिरहेको वेला दुईपटक मलाई भेट्न आउनुभएको थियो । पढाइको सिलसिलामा म देशबाहिर पुगेकी हुनाले हाम्रो भेट हुन भने पाएन ।

**

कम्युनिस्ट पार्टीको स्थापनापछि पुष्पलालजी नेपालमा भूमिगत रूपमा आउनुभएको थियो । ००७ सालमा यता आउनुभएको वेला मलाई विवाहको प्रस्ताव राख्नुभयो । हामी दिदीबहिनीको विवाह गर्ने कुरा दिमागबाटै हटिसकेको थियो । मैले पुष्पलालजीलाई 'आफ्नो खुट्टामा उभिएपछि मात्रै विवाह गर्छु' भनिदिएँ ।

००९ सालमा पार्टीको काममा हामी भारत जानलाग्दा पुष्पलालजी नेपाल आउन लाग्नुभएको रहेछ । त्यसैवेला उहाँसँग रेलमा फेरि मेरो भेट भयो । त्यसवेला प्रजापरिषद्सँग मिलेर जनतान्त्रिक मोर्चा निर्माण गर्ने कुरा लिएर उहाँ नेपाल आउन लाग्नुभएको रहेछ । हामी भारतमा एक महिना प्रशिक्षित भयौँ ।

त्यहाँबाट फर्केपछि पुष्पलालजीले फेरि विवाहको प्रस्ताव दोहोर्‍याउनुभयो । म फेरि आपतमा परेँ । म आफ्नै खुट्टामा उभिन सक्ने भइसकेकी थिएँ । तर, घरमा कसैलाई पनि मैले पुष्पलालजीसँग विवाह गरोस् भन्ने चाहना थिएन । त्यसवेला नेवारमा पाँचथरे र ६ थरे भन्ने चलन थियो । पुष्पलालजी पाँचथरे र म ६ थरे पर्‍यौँ । हाम्रो जात पनि मिलेन । त्यसमाथि पनि पुष्पलालजीको परिवारमाथि गहिरो आर्थिक संकट थियो । उहाँको परिवारमाथि राजनीतिक रूपले पनि प्रशासनको आँखा परेको थियो । छोरीले दुःख पाउँछे भनेर परिवारले हाम्रो विवाह स्वीकार नगरेको हो । यसैबीच पुष्पलालजीको सबै सम्पत्ति सरकारले जफत पनि गर्‍यो । विवाहको कुरा चलेपछि हाम्रो घरमा पूरै विरोध भयो ।

साधना दिदीको मनमोहनजीसँग प्रेमसम्बन्ध थियो । तर, उहाँ बाहुन भएको र अरू कुरा पनि ठीकै भएकाले त्यति समस्या थिएन । उहाँहरू हाम्रो नै पहिला विवाह होस् भन्ने चाहनुहुन्थ्यो । पार्टीबाट 'जसरी पनि हामीले विवाह गर्नैपर्छ' भन्ने निर्णय आयो । म पनि विवाह गर्ने निर्णयमा पुगेँ । मेरो परिवारको स्वीकृति भने थिएन । विवाहमा पुष्पलालजीको सबै परिवार आएको थियो । मेरो परिवारबाट भने कोही पनि सहभागी भएन । त्यो ०१० साल माघ २ गतेको दिन थियो । मेरोभन्दा ८/९ महिनापछि साधना दिदीको मनमोहनजीसँग विजेश्वरीमा विवाह भयो । त्यसवेला बुबा, आमा सबै उपस्थित हुनुहुन्थ्यो ।

**

पुष्पलालजीको घरको आर्थिक अवस्था निकै कमजोर थियो । त्यसको असर मलाई पनि पर्ने नै भयो । विवाहभन्दा पहिले जस्तो म स्वतन्त्र रूपले राजनीतिमा लाग्न पाइनँ । बुहारी भइसकेपछि छुट्टै बोझ थाप्लोमा आइपर्दोरहेछ ।

०११ सालमा छोरी उषा जन्मिँदा नेपालमा कम्युनिस्ट पार्टीमाथि प्रतिबन्ध थियो । पार्टी भूमिगत थियो र पुष्पलालजी पनि भूमिगत हुनुहुन्थ्यो । छोरीको हेरचाहले गर्दा पार्टीमा मेरो भूमिका बिस्तारै कम हुन थाल्यो । विवाहपछिको जीवन मलाई अनौठो लाग्दै गयो । एक किसिमको जीवनबाट अर्को कुनै संसारमा पुगेँछु भन्ने लाग्यो । पार्टीको मिटिङमा जाँदा परिवारबाट निकै आलोचना व्यहोर्नुपथ्र्यो । कतिपटक म भागेर पनि मिटिङमा गएकी छु । मलाई ससुराले भने माया गर्नुहुन्थ्यो । पार्टीको काममा सहयोग पनि गर्नुहुन्थ्यो । नत्र त परिवारसँग डराइडराई राजनीति गर्नुपथ्र्यो । मेरो राजनीति र पुष्पलालजीको भूमिगत राजनीतिलाई हाम्रो संयुक्त परिवारले त्यति रुचाएन । अन्ततः हामी छुट्टयिौँ । अब राजनीति मैले चटक्कै छाड्नुपर्‍यो । नचाहँदा पनि राजनीति छुट्यो ।

**

पुष्पलालजी साह्रै नम्र स्वभावको मान्छे हुनुहुन्थ्यो । घरमा मात्रै होइन, बाहिर पनि उहाँ उत्तिकै नम्र हुनुहुन्थ्यो । उहाँ नारी वर्गमाथि आदरभाव राख्नुहुन्थ्यो । हामी सगोलमा बस्दा स्वास्नीमानिसले अबेर खाना खाएको उहाँलाई मन पर्दैनथ्यो । त्यसको विरोधमा उहाँ सधैं बोल्नुहुन्थ्यो । घरमा सबै बुहारीले पढेका थिएनन् । उनीहरूलाई पनि पढ भन्नुहुन्थ्यो ।

त्यसवेला नेपालमा प्राथमिक शिक्षाअन्तर्गत शिक्षकलाई दिइनेे निर्मल स्कुलको तालिम खुल्यो । त्यो निर्मल तालिममा अमेरिकनहरूको पनि सहयोग थियो । नेपाल र अमेरिकाको संयुक्त लगानीमा त्यो तालिम सुरु गरिएको रहेछ । मलाई तालिम लिन वीरगन्ज पठाइयो । त्यसवेला पार्टीको काम पनि गर्नु पर्दैनथ्यो । वीरगन्ज पुगेपछि मैले पिंजडाबाट फुत्केको चराजस्तो स्वतन्त्र भएको अनुभव गरेँ ।

त्यताबाट फर्केर म इलाम गएँ । इलाम जाँदा पुष्पलालजी काठमाडौंमा हुनुहुन्नथ्यो । म गर्भवती पनि थिएँ । न हवाईजहाजको व्यवस्था थियो न त बसकै । वीरगन्ज र इलामको वातावरण धेरै फरक थियो । इलामबाट चाँडै र्फकनुपर्ने भएकोले मलाई अलिकति नमज्जा पनि लाग्यो । पुष्पलालजी पो मलाई लिन आउनुभएछ । हामी दुईजना मात्रै केही समयका लागि प्रकृतिसँगै हराएका थियौँ । र्फकंदा पनि हामी सँगै भयौँ । त्यो क्षण म कहिल्यै बिर्सन सक्दिनँ । त्यस्तो रमाइलो फेरि जीवनमा दोहोरिएन पनि ।

ससुरा पढेकी बुहारी भनेर मप्रति गर्व गर्नुहुन्थ्यो । साह्रै माया पनि गर्नुहुन्थ्यो । कहिलेकाहीँ उहाँ 'सहाना मलाई अंग्रेजी अलिअलि सिकाइदेऊन' भन्नुहुन्थ्यो । म पनि सिकाइदिन्थेँ ।

हामी छुट्टिएर बस्न थालेपछि पनि म ससुरालाई भेट्न हप्ताको एकपटक पुग्थेँ । जाँदा ससुरा हुक्का तान्दै बस्नुभएको हुन्थ्यो । म पुग्नासाथ सासूलाई बोलाउँदै 'ल यहाँ सहाना आइन्, लौ-लौ चकटी हालिदेऊ' भन्नुहुन्थ्यो । उहाँ मलाई एकदमै सम्मान गर्नुहुन्थ्यो ।

मेरी जेठानी हसिना भाउजू (सहिद गंगालालकी पत्नी) मलाई असाध्यै माया गर्नुहुन्थ्यो । मलाई सधैं पढ्न हौस्याउनुहुन्थ्यो ।

शिथिल पार्टी र पुष्पलाल

मैले त पार्टीको काम गर्न छोडिसकेकी थिएँ । पार्टीमाथिको बन्देज हटेको हुनाले ०१३ सालमा अर्धसरकारी जागिर खाएँ । आर्थिक कठिनाइका कारण घर चलाउन निकै गाह्रो थियो । ०१५ सालको चुनावमा पुष्पलालजी कम्युनिस्ट पार्टीबाट, गणेशमानजी कांग्रेस पार्टीबाट उठ्नुभएको थियो । पुष्पलालले चुनाव हार्नुभयो । ललितपुरबाट तुल्सीलाल अमात्यले कम्युनिस्ट पार्टीबाट चुनाव जित्नुभयो । ०१७ सालमा राजा महेन्द्रले गरेको फौजी काण्डपछि सबै पार्टीमाथि प्रतिबन्ध लाग्यो । त्यसपछि पार्टीको काम खुला रूपमा गर्न सम्भव थिएन । पुष्पलालजीसँग ०१७ सालपछि एक वर्षको दौरानमा ४/५ पटक मात्र भेट भएको थियो । पार्टीमाथि प्रतिबन्ध लागेपछि सबैतिर अस्तव्यस्त भयो ।

०१७ साल पुस १ गते बिहान । काठमाडौंको गणेशथान पुग्दा केही मान्छे आएर पुष्पलाललाई खासखुस कुरा गर्दै लिएर गए । मैले केही थाहा पाइनँ । पुष्पलालजीलाई साथीहरूले प्रशासनबाट लुकाउन लिएर गएका रहेछन् । त्यसपछि फेरि उहाँ भूमिगत बस्नुभयो । यसबीच २/३ पटक घरमा पनि आउनुभयो । घर आउनुभएको वेला एकपटक झन्डै पक्राउ पनि पर्नुभएको थियो ।

०१८ माघमा उहाँ भारत जानुभयो । म यतै व्यस्त भएँ । म महिनाको एकपटक पुष्पलालजीलाई भेट्न भारत पुग्थेँ । महिनामा ५/६ दिनमात्र सँगै बस्न पाइन्थ्यो । पुष्पलाललाई भेट्न जान्छे भनेर सरकारतर्फका मानिसमा चर्चा हुन्थ्यो । गुप्तचरहरू अघिपछि लाग्थे । यो क्रियाकलाप १५/१६ वर्ष रह्यो । भारतमा जाँदा अनेकौँ मान्छे भेट्न पनि आउँथे । बिपीलगायत अरू नेताहरूलाई पनि म भेट्न जान्थेँ । ०३३ सालमा जब राष्ट्रिय मेलमिलापको नीति लिएर बिपी नेपाल फर्के, त्यसवेला पुष्पलाललाई पनि नेपाल आउन दबाब दिइएको थियो । तर, उहाँ आउनुभएन ।

भारतमा पुष्पलालजीको बसाइ एकदमै दुःखी थियो । कोठा सुख्खा हुन्थ्यो । फोहोर पनि हुन्थ्यो । खाना पनि पर्याप्त हुँदैनथ्यो । म कहिलेकाहीँ उता पुगेको वेला कोठा सफा गरिदिन्थेँ । यता नेपाल फर्किने वेला १०/१५ दिनका लागि पुग्ने दाल-चामलको जोहो गरिदिएर आउँथेँ । कहिलेकाहीँ भारतका सिआइडी पुष्पलाललाई पैसा र अन्य सुविधा दिएर 'बिपी सानसौकतमा बसेका छन्, तिमी पनि उसैगरी बस' भनेर फकाउँथे । तर, उहाँले कहिल्यै पनि आफ्नो इमानमा सम्झौता गर्नुभएन ।

**

हाम्रो घरको आर्थिक अवस्था कहिल्यै सुधि्रएन । म शिक्षिका न थिएँ । धेरै वर्ष अध्यापन गरेँ । त्रिचन्द्र कलेज, पोखराको पृथ्वीनारायण क्याम्पसहरूमा लगातार पढाएँ । पद्मकन्या कलेजमा पनि १० वर्ष पढाएँ । मलाई त्यहाँबाट उँभो चढ्नुपर्छ भन्ने थिएन । यी सब भइरहेको वेला ०३२ सालको विद्यार्थी आन्दोलनलाई सघाएको आरोपमा त्यही वर्षको भदौमा मलाई जागिरबाट निष्कासित गरियो । मैले त्रिचन्द्र कलेजमा ०१८ सालदेखि पढाउन थालेकी थिएँ । मेरो जागिर पनि गएपछि त हाम्रो घरको अवस्था झनै नाजुक भयो । मैले जागिर छोड्दा त्रिविको आवासगृह पनि छोड्नुपरेको थियो । घर खाली नभएको कारणले छोराको साथीको घरमा गएर पनि बसियो । त्यसवेला आफन्तले पनि सहयोग गरेनन् । त्यसपछि मैले केही समय ट्युसन पढाएर घरको आर्थिक अवस्थाको भरथेग गरेँ ।

अन्तिम अवस्थामा पुष्पलाल

यहाँ बस्न दिक्क लागेर म बनारस लागेँ । पुष्पलालजीसँग पनि भेट्न म उता पुगेकी थिएँ । उहाँसँगै भेटघाटमा हामी आसाम, गुहाटी, लखनउ, दिल्ली आदि ठाउँ घुम्यौँ । त्यसपछि अचानक पुष्पलालजी बिरामी हुनुभयो । त्यसवेला पार्टीको स्थिति पनि राम्रो थिएन । उहाँ बिरामी भएको वेला हेर्न धेरै मानिस आए । भारतीय नेता चन्द्रशेखर पनि उहाँलाई हेर्न आए । बिस्तारै उहाँको अवस्था नाजुक भयो । मेरो जन्मदिन आउँदै थियो । भोलि बिहानै अस्पताल आउँदा पुष्पलालले 'ह्याप्पी बर्थडे सहाना' भन्नुभयो । मैले 'धन्यवाद' भनेँ । त्यसवेला मेरो आँखामा आँसु टिल्पिलाएको थियो । सायद त्यो आँसु गाला हुँदै तलतिर झर्‍यो ।

त्यसको एक हप्तापछि म बिहानै आइसियूमा पल्टिइरहेका पुष्पलाललाई भेट्न पुगेँ । उहाँको अनुहार फुंग उडेको जस्तो लाग्यो । म बेडनजिक पुग्दा उहाँका आँखा रसाएका थिए । उहाँ पीडाले हुँ-हुँ गरिरहनुभएको थियो । सास बढेको छ । अनुहार फुंग उडेको छ । मैले हेर्न सकिनँ । म पनि निकै रोएँ छु । केहीछिनपछि मलाई मात्र भित्र बोलाइयो । मलाई देख्नासाथ उहाँले अक्सिजनको मास्क झिक्नुभयो । मलाई हेर्दै स्वाँ-स्वाँको आवाजसाथ उहाँले भन्नुभयो, 'सहाना..ति..मीलाई..मैले दुःख मात्र दिएँ, ति..म्रो..निमित्त केही गर्न सकिनँ । अब... अगाडिका कामहरू पक्कै पनि...तिमीले गछ्र्यौ होला ।' सास धेरै बढ्यो, मैले हतारहतार अक्सिजन मास्क लगाइदिएँ । उहाँले बडो कष्टसँग बोलेको मैले हेर्न सकिनँ । त्यहीवेला गिरिजाप्रसादसँग ४/५ जना कांग्रेसका साथी उहाँलाई भेट्न आए । केहीबेरमा डाक्टरले 'हि इज नो मोर' भनेर घोषणा गरे । यो ०३५ साउन ७ गतेको कुरा थियो ।

त्यसै दिनदेखि म विधवा बनेँ । दागबत्ती दिन छो
रा उमेश आएका थिए । पुष्पलालजीको तेह्राँ दिनको काम सकेपछि अरू बनारसबाटै नेपाल फर्किए । म दिल्ली आएँ । दिल्लीको एक रातको बसाइपछि म नेपाल फर्किएँ । त्यसपछि म कहिल्यै फर्केर बनारस गइनँ ।